گیربکس اتوماتیک یکی از پیچیده‌ترین بخش‌های فنی خودرو است که وظیفه انتقال خودکار قدرت موتور به چرخ‌ها را بر عهده دارد. این سیستم، رانندگی را آسان‌تر می‌کند، اما مانند هر سیستم مکانیکی دیگر میتواند دچار انواع خطاها و مشکلات شود. شناخت رایج‌ترین مشکلات گیربکس اتوماتیک و علائم آنها به رانندگان کمک می‌کند تا در صورت بروز مشکل، آن را به‌موقع تشخیص داده و از آسیب‌ها و هزینه‌های سنگین‌تر جلوگیری کنند. در ادامه به طور جامع به مهم‌ترین مشکلات گیربکس‌های اتوماتیک، دلایل فنی هر کدام، علائم هشداردهنده برای راننده، روش‌های عیب‌یابی مقدماتی، ایرادات شایع در خودروهای موجود در ایران، هزینه‌های تعمیر و همچنین راهکارهای نگهداری صحیح جهت پیشگیری خواهیم پرداخت.
رایج‌ترین مشکلات گیربکس اتوماتیک
گیربکس اتوماتیک ممکن است دچار مشکلات متنوعی شود که هر کدام با علائم خاصی همراه هستند. در این بخش، مهم‌ترین ایرادات و خطاهای گیربکس اتوماتیک را معرفی کرده و برای هر یک، دلایل احتمالی فنی و نشانه‌های قابل توجه را بررسی می‌کنیم. شناخت این علائم و دلایل به شما امکان می‌دهد در صورت مشاهده هرگونه نشانه غیرعادی در عملکرد گیربکس خودرو، اقدام مناسب را سریع‌تر انجام دهید.
تاخیر در تعویض دنده (کند عمل کردن گیربکس)
یکی از ایرادات رایج، تأخیر در تعویض دنده یا کند عمل کردن گیربکس است. در این حالت، خودرو با فاصله زمانی محسوسی دنده را عوض می‌کند؛ مثلاً هنگام رانندگی، تعویض از دنده ۱ به ۲ یا ۲ به ۳ با تأخیر انجام می‌شود و موتور مدت کوتاهی با دور بالا کار می‌کند. گاهاً این تأخیر با ضربه یا تکان نیز همراه است، به‌خصوص وقتی دنده بالاخره درگیر می‌شود. راننده معمولاً متوجه می‌شود که خودرو به موقع شتاب نمی‌گیرد یا برای حرکت کردن از حالت توقف، یکی دو ثانیه تأخیر وجود دارد.
دلایل احتمالی تاخیر در تعویض دنده: عوامل مختلفی می‌توانند باعث این مشکل شوند:
- کم بودن یا کاهش شدید سطح روغن گیربکس (نشتی روغن یا عدم تعویض به‌موقع)
- خرابی شیر برقی‌های گیربکس (Solenoid) که وظیفه کنترل فشار روغن برای تعویض دنده‌ها را بر عهده دارند
- گرفتگی یا ایراد در بدنه سوپاپ‌ها و مدار هیدرولیک (موسوم به «ساعت گیربکس») که باعث اختلال در جریان روغن می‌شود
- وجود مشکل در توربین یا مبدل گشتاور گیربکس که انتقال نیرو را مختل کرده و تعویض دنده را کند می‌کند
- مشکلات الکترونیکی در واحد کنترل گیربکس (TCU/ECU) یا سنسورهای مرتبط با دور موتور/سرعت، که میتواند فرمان تعویض دنده را با تأخیر صادر کند
در صورت مشاهده چنین تأخیری، توصیه می‌شود وضعیت روغن گیربکس را بررسی کنید و در اولین فرصت به یک تعمیرکار متخصص مراجعه نمایید. ادامه رانندگی با گیربکس که دنده‌ها را با تأخیر تعویض می‌کند میتواند به سایر قسمت‌های گیربکس فشار وارد کرده و خرابی را تشدید کند.
تقه زدن و ضربه در هنگام تعویض دنده
تقه زدن گیربکس یا وارد شدن ضربه و لرزش به خودرو در لحظه تعویض دنده (به‌خصوص از حالت توقف به حرکت یا بین دنده‌های پایین) از دیگر مشکلات متداول است. در حالت عادی، گیربکس اتوماتیک باید تعویض دنده‌ها را نرم و بدون ضربه انجام دهد، لذا هرگونه لرزش شدید یا صدای “تَق” هنگام تعویض نشان‌دهنده وجود ایراد است. راننده ممکن است در لحظه گذاشتن دنده در حالت Drive یا حین سبک شدن خودکار دنده‌ها چنین ضربه‌ای را احساس کند.
دلایل احتمالی تقه زدن گیربکس:
- خرابی مجموعه هیدرولیک گیربکس (ساعت گیربکس): اختلال در عملکرد شیرهای برقی و سوپاپ‌های هیدرولیکی میتواند فشار روغن را درست تنظیم نکند و باعث ضربه در درگیر شدن دنده‌ها شود.
- معیوب شدن توربین (مبدل گشتاور): آسیب یا فرسودگی توربین گیربکس از دلایل رایج تکان و ضربه در تعویض‌ها است. این قطعه اگر وظیفه خود (انتقال یکنواخت نیرو) را درست انجام ندهد، شوک شدیدی به هنگام تغییر وضعیت دنده ایجاد می‌شود.
- کاهش یا کثیف بودن روغن گیربکس: کمبود روغن یا افت کیفیت و غلظت آن میتواند فشار هیدرولیک را مختل کرده و تعویض دنده را همراه با تقه و لرزش نماید. روغن قدیمی و آلوده خاصیت روانکاری و عملکرد مناسب را نداشته و علت بسیاری از عملکردهای غیرعادی گیربکس است.
- ساییدگی قطعات داخلی (دیسک‌ها و باندهای کلاچ): اگر صفحات کلاچ داخل گیربکس یا نوارهای فولادی آن فرسوده شده باشند، عمل درگیری دنده‌ها به‌خوبی صورت نگرفته و به هنگام تعویض، ضربه مکانیکی حس خواهد شد.
- مشکلات در پایه موتور یا گیربکس: هرز شدن پایه‌های نگهدارنده موتور/گیربکس نیز میتواند در لحظه تعویض دنده ضربه ایجاد کند، زیرا حرکت غیرعادی مجموعه نیرو محرکه را منتقل می‌کند (هرچند این مورد به سیستم گیربکس مربوط نیست اما علامت مشابه ایجاد می‌کند).
در صورت بروز تقه زدن، در کنار بررسی سطح روغن، بهتر است خودرو توسط تعمیرکار بازبینی شود. تعویض احتمالی شیر برقی معیوب یا انجام سرویس تنظیم فشار روغن گیربکس ممکن است مشکل را برطرف کند. اما نادیده گرفتن این وضعیت میتواند به خرابی سایر چرخ‌دنده‌ها و اجزای داخلی منجر شود.
صداهای غیرعادی و زوزه کشیدن گیربکس
صدای غیرمعمول از ناحیه گیربکس اتوماتیک هشداری جدی است که نباید نادیده گرفته شود. این صداها ممکن است به شکل‌های مختلف بروز کنند؛ صدای تق‌تق یا تقه‌مانند، صدای ساییدگی فلزات، صدای وزوز یا زوزه ممتد (به‌ویژه در حالت خلاص) از جمله گزارش‌های رایج هستند. برخی رانندگان لرزش همراه با صدا در حالت N یا هنگام شتابگیری را تجربه می‌کنند که همگی نشان‌دهنده وجود ایراد در مجموعه گیربکس است.
دلایل احتمالی صداهای غیرعادی گیربکس:
- فرسودگی بلبرینگ‌ها و دنده‌ها: ساییده شدن یاتاقان‌ها (بلبرینگ‌های داخلی) یا چرخ‌دنده‌های گیربکس میتواند باعث ایجاد صدای زوزه یا ناله مداوم شود. این فرسایش اغلب نتیجه کار کردن گیربکس با روغن کم یا آلوده و نیز عمر بالای قطعات است.
- کمبود یا افت کیفیت روغن گیربکس: هنگامی که سطح روغن کافی نباشد، قطعات داخلی به‌درستی روانکاری نشده و با اصطکاک زیاد کار می‌کنند که صدای ساییدگی یا زوزه ایجاد می‌کند. روغن سوخته (تیره و بوی سوختگی) نیز خاصیت خود را از دست داده و باعث صدا و آسیب می‌شود.
- خرابی شیرهای برقی یا اجزای هیدرولیک: گاهی صدای کوبش یا زوزه در حالت خلاص ناشی از خرابی یکی از شیربرقی‌های گیربکس است که در مدار روغن لرزش ایجاد می‌کند. همچنین اگر سولنوئید تنظیم فشار درست عمل نکند، میتواند صدایی شبیه ویزویز یا تقه دوره‌ای ایجاد کند.
- ایراد در توربین یا مجموعه کلاچ‌ها: آسیب‌دیدگی توربین گیربکس یا مجموعه کلاچ‌های آن نیز منجر به تولید صدا می‌شود. مثلاً شکستگی پره‌های توربین میتواند همراه با لرزش، صدای جیغ یا خردشدن به گوش برساند. خرابی کلاچ‌ها نیز علاوه بر لغزش، صدای خراش و تقه ایجاد می‌کند.
هر صدای غیرعادی از گیربکس باید سریعاً بررسی شود. ادامه رانندگی در این شرایط میتواند خرابی جزئی را به خرابی گسترده و پرهزینه تبدیل کند. اگر صدای زوزه مداوم در حالت خلاص می‌شنوید، حتماً سطح روغن و وضعیت آن را چک کنید؛ نشتی روغن گیربکس یکی از دلایل اصلی این مشکل است و باید برطرف شود. به طور کلی، شنیدن هر صدایی شبیه ساییدگی، ضربه یا زوزه ممتد از گیربکس نشانه خوبی نیست و نیاز به مراجعه به تعمیرگاه تخصصی دارد.
لغزش و سر خوردن گیربکس (هرز خوردن دنده‌ها)
لغزش گیربکس به حالتی اطلاق می‌شود که خودرو علی‌رغم افزایش دور موتور، شتاب نمی‌گیرد و احساس می‌شود نیروی موتور به درستی به چرخ‌ها منتقل نمی‌شود. در این وضعیت ممکن است راننده متوجه شود که خودرو در حین حرکت حالت خلاص پیدا می‌کند یا دنده‌ها خودبه‌خود خلاص می‌شوند؛ مثلاً در سرعت ثابت، ناگهان دور موتور بالا می‌رود بدون اینکه سرعت افزایش یابد، که نشان‌دهنده سر خوردن دنده (Slip) است. این مشکل خطرناک بوده و میتواند در شتابگیری یا سبقت گرفتن، خودرو را دچار افت ناگهانی قدرت کند.
دلایل احتمالی لغزش دنده‌ها:
- کمبود روغن یا فشار ناکافی روغن گیربکس: اولین علت شایع، پایین بودن سطح روغن گیربکس یا ضعف پمپ روغن است. کاهش فشار هیدرولیک باعث می‌شود کلاچ‌ها به خوبی درگیر نشوند و دنده نتواند نیرو را منتقل کند، در نتیجه خودرو گاز می‌خورد ولی سرعت نمی‌گیرد.
- فرسودگی یا سوختن صفحات کلاچ: در گیربکس اتوماتیک مجموعه‌ای از دیسک‌های کلاچ و باندها مسئول قفل کردن دنده‌های سیاره‌ای هستند. اگر این صفحات اصطکاکی تمام شده یا سوخته باشند، به‌اصطلاح گیربکس بی‌جان شده و لغزش خواهد داشت. این فرسودگی معمولاً در اثر کارکرد بالا یا رانندگی پرفشار بدون سرویس به‌موقع رخ می‌دهد.
- خرابی شیر برقی یا سلونوئید فشار: عملکرد نادرست شیرهای برقی (مثلاً چسبندگی یا گرفتگی آنها) میتواند تنظیم فشار روغن را به‌هم بزند و یکی از دنده‌ها به طور کامل درگیر نشود. در نتیجه آن دنده لیز می‌خورد و قدرت موتور به چرخ‌ها منتقل نمی‌شود.
- نقص در سنسورهای سرعت یا ECU: در خودروهای جدیدتر، سنسورهای متعدد عملکرد گیربکس را کنترل می‌کنند. خرابی سنسور سرعت گیربکس یا مشکل نرم‌افزاری در ECU ممکن است نسبت دنده اشتباه انتخاب شود یا تعویض دنده ناقص انجام شود که حالت لغزش ایجاد کند. هرگونه ایراد در فرمان‌های الکترونیکی گیربکس نیز ممکن است دنده را خودبه‌خود خلاص کند.
- اختلال در توربین یا قفل کلاچ توربین: در سرعت‌های بالا، توربین گیربکس با مکانیزم لاک‌آپ قفل می‌شود تا لغزش را صفر کند. اگر این مکانیزم معیوب باشد یا توربین آسیب دیده باشد، ممکن است در دنده‌های بالا لغزش احساس شود و راندمان انتقال قدرت کاهش یابد.
علائم لغزش گیربکس را باید جدی گرفت. در صورت مواجهه با این وضعیت، ابتدا روغن گیربکس را چک کنید؛ چنانچه سطح روغن کم یا رنگ و بوی آن غیرعادی (قهوه‌ای تیره یا بوی سوختگی) بود، از ادامه رانندگی پرهیز کنید تا مشکل بررسی شود. ادامه دادن رانندگی با گیربکس لغزنده میتواند منجر به ساییدگی شدیدتر کلاچ‌ها و حتی آسیب دیدن چرخ‌دنده‌های سیاره‌ای شود.
روشن شدن چراغ هشدار گیربکس و خطاهای ECU
بسیاری از خودروهای اتوماتیک مدرن مجهز به چراغ هشدار مخصوص گیربکس روی داشبورد هستند (معمولاً به شکل نماد چرخ‌دنده یا عبارت AT). همچنین چراغ چک موتور نیز میتواند در صورت بروز مشکل در گیربکس روشن شود. روشن شدن این چراغ‌ها به راننده اخطار می‌دهد که در سیستم انتقال قدرت خطایی رخ داده است. گاهی اوقات، خودرو وارد حالت اضطراری (Limp Mode) می‌شود که در آن عملکرد گیربکس محدود شده و مثلاً روی یک دنده ثابت می‌ماند یا سرعت خودرو به مقدار مشخصی (مثلاً ۸۰ کیلومتر/ساعت) محدود می‌شود تا از آسیب بیشتر جلوگیری شود.
دلایل روشن شدن چراغ اخطار گیربکس: روشن شدن چراغ گیربکس میتواند ناشی از طیف وسیعی از مشکلات باشد:
- خرابی سنسورها: عملکرد نادرست سنسورهای مختلف (سنسور سرعت، دمای روغن گیربکس، موقعیت دنده و…) یکی از علل اصلی روشن شدن چراغ خطای گیربکس است. مثلاً اگر سنسور سرعت خروجی گیربکس سیگنال غلط بدهد، ECU خطا شناسایی کرده و هشدار می‌دهد.
- ایراد در شیرهای برقی یا سیستم هیدرولیک: هنگامی که یکی از شیربرقی‌های تعویض دنده یا کنترل فشار دچار مشکل شود، ECU اختلاف عملکرد را تشخیص داده و چراغ هشدار را روشن می‌کند. برای مثال در گیربکس‌های AL4 پژو، خرابی سلونوئیدهای فشار روغن بسیار شایع است که به روشن شدن چراغ و ورود گیربکس به حالت اضطراری منجر می‌شود.
- نقص در مدارهای برقی و سیم‌کشی: قطع یا اتصال کوتاه در سیم‌کشی مربوط به گیربکس (مانند ارتباط سنسورها با ECU یا سلونوئیدها) نیز از دیگر دلایل ایجاد خطا و روشن شدن چراغ چک است. آب خوردگی سوکت‌ها یا نقص در منبع تغذیه گیربکس (فیوزها) میتواند چنین مشکلی را پدید آورد.
- مشکلات نرم‌افزاری ECU گیربکس: گاهی یک باگ نرم‌افزاری یا نیاز به بروزرسانی برنامه TCU/ECU باعث بروز خطای اشتباه می‌شود. خودروسازان معمولاً با ارائه بروزرسانی، ایرادهای نرم‌افزاری سیستم کنترل گیربکس را رفع می‌کنند.
- داغ شدن بیش از حد گیربکس: بسیاری از خودروها سنسور دمای روغن گیربکس دارند. در صورت بالا رفتن بیش از حد دمای روغن (مثلاً در ترافیک سنگین یا کوهستان)، چراغ هشدار گیربکس روشن می‌شود تا راننده را مطلع کند. در این حالت بهتر است خودرو را متوقف کرده و پس از خنک شدن مجدداً حرکت کنید.
هنگام روشن شدن چراغ گیربکس، بهترین اقدام این است که خودرو را در اولین فرصت متوقف نموده و راهنمای خودرو را بررسی کنید. در بسیاری از موارد ادامه رانندگی ممکن است باعث آسیب جدی شود. اگر چراغ به صورت چشمک‌زن درآمد (در خودروهای مجهز به چنین الگویی)، به معنی حالت اضطراری است و باید فوراً نسبت به عیب‌یابی اقدام شود. استفاده از دیاگ برای خواندن کدهای خطا میتواند علت دقیق روشن شدن چراغ را مشخص کند. این کدها توسط دستگاه عیب‌یاب نمایش داده می‌شوند و به تعمیرکار کمک می‌کنند بخش معیوب (مثلاً سنسور سرعت چرخ دنده، شیر برقی فشار و غیره) را شناسایی کند.
روش‌های عیب‌یابی اولیه توسط مالک خودرو
در صورت مشاهده هر یک از علائم فوق یا مشکوک شدن به عملکرد نادرست گیربکس، چند اقدام ابتدایی وجود دارد که می‌توانید پیش از مراجعه به تعمیرگاه به عنوان مالک خودرو انجام دهید. این اقدامات ممکن است به تشخیص بهتر مشکل کمک کنند یا حتی در برخی موارد از آسیب بیشتر جلوگیری نمایند:
- بررسی سطح و وضعیت روغن گیربکس: در خودروهایی که دارای گیج (میله اندازه گیری) روغن گیربکس هستند، حتماً سطح روغن را در حالت گرم و درجا چک کنید. روغن باید به میزان مناسب و رنگ آن قرمز روشن یا کهربایی باشد؛ تیره شدن بیش از حد یا بوی سوختگی روغن نشان‌دهنده مشکل داخلی (مانند اصطکاک زیاد و داغ شدن) است. کم بودن روغن نیز میتواند عامل بسیاری از ایرادات (تقه، تأخیر، لغزش) باشد. در صورت مشاهده چنین مواردی، از رانندگی پرهیز کنید و برای تعویض روغن یا بازدید فنی اقدام نمایید.
- بررسی نشتی روغن زیر خودرو: نشت روغن گیربکس اتوماتیک معمولاً به رنگ قرمز یا قهوه‌ای روشن است. اگر روی زمین زیر خودرو لکه‌های روغن مشاهده کردید، احتمال نشتی از کاسه نمدها، واشر کارتل یا خنک‌کن روغن گیربکس وجود دارد. این نشتی‌ها را جدی بگیرید و پیش از ادامه رانندگی، سطح روغن را کنترل و منبع نشتی را برطرف کنید.
- دقت به صداها و عملکرد حین رانندگی: به صدای کارکرد گیربکس گوش کنید؛ آیا صدای اضافه‌ای شنیده می‌شود؟ آیا تعویض دنده‌ها همراه ضربه است؟ همچنین عملکرد خودرو را در شرایط مختلف بسنجید (مثلاً هنگام سرد بودن و هنگام گرم بودن). اگر مشکل فقط در حالت سرد رخ می‌دهد یا فقط پس از مسافت طولانی، این اطلاعات را به تعمیرکار منتقل کنید. هرگونه لرزش غیرعادی، بوی مشکوک (مثل بوی روغن سوخته) یا اخطارهای نمایشگر را یادداشت کنید تا در اختیار مکانیک قرار دهید.
- بررسی چراغ‌های هشدار و انجام دیاگ ساده: روشن شدن چراغ چک موتور یا چراغ مخصوص گیربکس را بازبینی کنید. می‌توانید با دستگاه‌های دیاگ قابل حمل (در صورت دسترس بودن) کد خطا را بخوانید که سرنخ خوبی از مشکل می‌دهد. اگر دیاگ در اختیار ندارید، دست کم باتری خودرو را بررسی کنید چون ولتاژ نامناسب نیز گاهی باعث خطای گیربکس می‌شود.
- تست وضعیت تعویض دنده در حالت‌های مختلف: خودرو را در حالت‌های R (دنده عقب) و D (حرکت) قرار دهید و ببینید آیا به سرعت درگیر می‌شود یا خیر. تأخیر یا درگیر نشدن ممکن است نشانگر مشکل سلکتور (انتخاب گر دنده) یا مسائل هیدرولیکی باشد. همچنین می‌توانید حالت دستی (تیپ‌ترونیک) را اگر خودرو دارد امتحان کنید؛ کار نکردن تعویض دستی نیز میتواند به مشکل سنسورها یا ECU اشاره داشته باشد.
- ریست کردن موقت گیربکس: در برخی خودروها با قطع برق باتری به مدت چند دقیقه و وصل مجدد، ECU گیربکس ریست می‌شود که اگر اختلال موقتی نرم افزاری باشد ممکن است برطرف گردد. البته این روش توصیه همیشگی نیست ولی در موارد اضطراری میتواند کمک کند تا خودرو را به تعمیرگاه برسانید. حتماً پس از وصل باتری، مجدداً یادآوری کنید که تنظیمات اولیه خودرو (ساعت، شیشه‌ها و غیره) ممکن است نیاز به تنظیم مجدد داشته باشند.
توجه داشته باشید که باز کردن گیربکس اتوماتیک کار افراد متخصص است. از هرگونه دستکاری مکانیکی گیربکس (مانند باز کردن کارتل روغن، دستکاری شیرهای برقی، پیچ‌های تنظیم فشار و غیره) بدون دانش فنی خودداری کنید. اقدامات فوق صرفاً برای بررسی‌های اولیه است. چنانچه مشکل برطرف نشد یا علائم حاد بودند، خودرو را با خودروبر به تعمیرگاه منتقل کنید تا از وارد شدن آسیب بیشتر جلوگیری شود.
مشکلات رایج گیربکس‌های اتوماتیک در خودروهای ایرانی
توجه به سرویس به‌موقع و رفع مشکلات اولیه میتواند از نیاز به تعمیرات اساسی و پرهزینه جلوگیری کند.
در بازار خودروی ایران، تعداد قابل توجهی از مدل‌های مجهز به گیربکس اتوماتیک وجود دارد که ساختار گیربکس آنها بسته به شرکت سازنده متفاوت است. هر کدام از این گیربکس‌ها ممکن است ضعف‌ها و مشکلات خاص خود را داشته باشند. در ادامه به برخی از رایج‌ترین ایرادات گیربکس در خودروهای اتوماتیک داخلی و علل آنها اشاره می‌کنیم:
- گیربکس‌های AL4 پژو/رنو: بسیاری از محصولات ایران‌خودرو نظیر پژو ۲۰۶ و ۲۰۷ قدیم، پژو ۲۰۶ صندوقدار V8، پژو ۴۰۷ و برخی خودروهای رنو (مانند تندر 90 اتومات و ساندرو) از گیربکس اتوماتیک ۴ سرعته AL4 استفاده می‌کنند. این گیربکس به خرابی شیر برقی‌های تنظیم فشار روغن و مشکل در مجموعه هیدرولیک (ساعت گیربکس) مشهور است. علائم رایج آن شامل ضربه زدن در شروع حرکت، روشن شدن چراغ S و (برف و اسپرت) به‌صورت چشمک‌زن روی داشبورد، و افت عملکرد در ترافیک سنگین (بدلیل داغ شدن روغن) است. تعویض به‌موقع روغن (هر ۳۰ هزار کیلومتر) و در برخی موارد تعویض سلونوئیدها با نمونه بهبود‌یافته میتواند بسیاری از مشکلات AL4 را کاهش دهد. هزینه تعمیر اساسی این گیربکس‌ها معمولاً بین ۱۰ تا ۱۵ میلیون تومان برآورد شده است.
- گیربکس‌های چینی قدیمی (4AT) در محصولات سایپا و کرمان‌موتور: خودروهایی مانند برلیانس H330، چانگان CS35، لیفان X60 و جک J5 از گیربکس‌های اتوماتیک ۴ دنده قدیمی بهره می‌برند. این گیربکس‌ها (اغلب ساخت شرکت‌هایی مثل Aisin ژاپن یا DAE چین) در صورت نگهداری مناسب نسبتاً قابل اعتمادند اما مشکلاتی مانند تقه زدن در تعویض دنده ۲ به ۳ یا سر و صدای دنده عقب در آنها گزارش شده است. علت عمده این ایرادات نیز کاهش کیفیت روغن در حرارت بالا و نیاز به تنظیمات دوره ای (مثل تنظیم باند ترمز گیربکس) است. خوشبختانه قطعات این گیربکس‌ها در بازار یافت می‌شود و تعمیرکاران داخلی با آنها آشنایی دارند.
- گیربکس دنا پلاس توربو اتوماتیک: دنا پلاس توربو به گیربکس ۶ سرعته اتوماتیک مجهز است که در همکاری با شرکت پانچ (Punch) بلژیک توسعه یافته. تقه اولیه گیربکس در برخی سری‌های اولیه این خودرو مشاهده شد که با بروزرسانی نرم‌افزار ECU گیربکس تا حد زیادی برطرف گردید. با این حال همچنان مواردی از گیر کردن در دنده P (پارک) گزارش شده که معمولاً ناشی از تنظیم نبودن مکانیزم قفل پارک یا خرابی سوئیچ ترمز است. بالا رفتن دمای آب و گیربکس در سربالایی نیز از چالش‌های دیگر بود که ایران‌خودرو با نصب رادیاتور بزرگتر برای گیربکس و فن قوی‌تر تا حدی حل کرد. به طور کلی رعایت سرویس دوره‌ای هر ۴۰ هزار کیلومتر برای این گیربکس (شامل تعویض روغن و فیلتر داخلی) و بررسی دوره‌ای سیستم خنک‌کن، نقش زیادی در دوام آن دارد.
- گیربکس‌های CVT در خودروهای چینی (چری تیگو 5، آریزو، ام وی ام X33 جدید و …): گیربکس CVT به دلیل ساختار خاص خود (پولی و تسمه فولادی) حساسیت بالایی به کیفیت روغن و نحوه رانندگی دارد. در خودروی چری تیگو 5 که دارای CVT است، یکی از شایع‌ترین مشکلات لق شدن یا سر خوردن دنده‌ها بوده که میتواند به علت معیوب بودن سنسورهای گیربکس، نقص در مجموعه کلاچ‌های اولیه CVT، یا کم بودن و کثیف بودن روغن رخ دهد. همچنین سروصداهای غیرمعمول نظیر تق تق یا زوزه نیز در صورت فرسودگی قطعات داخلی CVT شنیده می‌شود. رانندگی با فشار زیاد (شتاب گیری ناگهانی مکرر) یا در ترافیک‌های خیلی سنگین میتواند باعث داغ شدن بیش از حد روغن CVT و افت عملکرد آن شود. نیاز است روغن این گیربکس‌ها در فواصل توصیه شده (مثلاً هر ۵۰ هزار کیلومتر) با نوع مخصوص CVT تعویض شود و هیچ گاه از روغن معمولی ATF استفاده نگردد.
- گیربکس‌های دوکلاچه (DCT) در خودروهای جدید چینی و داخلی: برخی خودروهای جدید مانند جک S5 اتوماتیک، چری تیگو7 و فونیکس (MVM) Arrizo6 از گیربکس‌های اتوماتیک دوکلاچه بهره می‌برند. این گیربکس‌ها عملکرد سریعی دارند اما به سیستم خنک‌کننده و کیفیت روغن بسیار وابسته‌اند. جک S5 با گیربکس ۶ سرعته دوکلاچه خشک، نمونه معروفی است که در سال‌های اولیه عرضه با مشکلاتی نظیر داغ کردن گیربکس و افت عملکرد مواجه بود. علت اصلی خرابی‌های گزارش‌شده جک S5، معیوب شدن رادیاتور روغن گیربکس آن اعلام شده است که به دلیل کاهش سطح روغن، استفاده از روغن نامرغوب یا نشتی لوله‌های خنک‌کن رخ می‌دهد و نهایتاً کل سیستم جعبه دنده را تحت تأثیر قرار می‌دهد. نشانه‌های آن شامل روشن شدن چراغ هشدار گیربکس، زوزه کشیدن و تقه شدید و در نهایت عدم تعویض دنده بود. شرکت کرمان‌موتور در مدل‌های جدیدتر با بهبود خنک کننده و نیز آموزش به رانندگان (پرهیز از نیم کلاچ دادن طولانی در ترافیک) سعی در کاهش این مشکلات داشت. در مجموع برای گیربکس‌های دبل کلاچ، تعویض روغن در موعد مقرر، چک کردن منظم سطح روغن و عملکرد فن خنک‌کننده و همچنین اجتناب از ماندن طولانی در ترافیک یا سربالایی با نیم‌کلاچ میتواند از خرابی زودرس آنها جلوگیری کند.
- سایر موارد: در خودروهای هیبریدی جدید (مانند دنا هیبریدی یا برخی محصولات چینی) نیز از گیربکس‌های اتوماتیک خاص (E-CVT یا AMT پیشرفته) استفاده می‌شود که هر کدام چالش‌های خود را دارند. به طور کلی خودروهای تولید داخل که از گیربکس اتوماتیک ساخت شرکت‌های معتبر (آیسین ژاپن در هایما S7، ۶سرعته هیوندای پاورتک در تارا اتوماتیک جدید و …) بهره می‌برند، کمتر دچار مشکلات جدی می‌شوند مشروط بر اینکه نگهداری صحیح صورت گیرد. اما حتی بهترین گیربکس‌ها هم در صورت عدم سرویس و رانندگی ناصحیح ممکن است دچار ایراد شوند.
هزینه‌های تعمیر یا تعویض گیربکس اتوماتیک
هزینه تعمیر گیربکس اتوماتیک بسته به نوع خودرو و شدت خرابی میتواند بسیار متغیر باشد. به طور کلی، گیربکس‌های اتوماتیک به دلیل پیچیدگی و حساسیت بالا، تعمیرات پرهزینه‌تری نسبت به گیربکس‌های دستی دارند. در بازار ایران، هزینه‌ها از چند میلیون تومان برای سرویس‌ها و تعمیرات جزئی شروع می‌شود و در موارد خرابی‌های اساسی ممکن است به چند ده میلیون تومان برسد. عوامل موثر بر هزینه شامل قیمت قطعات تعویضی (که برای خودروهای وارداتی گران‌تر است)، میزان کارکرد و آسیب قطعات داخلی، دستمزد تخصصی تعمیرکار و همچنین هزینه روغن و تنظیمات بعد از تعمیر است.
برخی مثال‌های حدودی از هزینه تعمیر گیربکس اتوماتیک (سال ۱۴۰۴) براساس گزارش‌ها:
- سرویس‌های دوره‌ای و تعمیرات جزئی: تعویض روغن گیربکس اتوماتیک معمولی حدود ۵۰۰ هزار تا ۱ میلیون تومان، تنظیمات و تعمیرات جزئی (مثلاً تعویض فیلتر، کاسه‌نمد یا سنسور) حدود ۱ تا ۲ میلیون تومان. این موارد اگر به موقع انجام شوند از خرابی‌های بزرگ پیشگیری می‌کنند.
- تعمیرات متوسط: رفع ایراداتی مثل تقه زدن گیربکس (مثلاً با تعویض سلونوئید) به طور متوسط حداقل ۲.۵ میلیون تومان هزینه دارد. تعمیر مشکل لغزش دنده (خلاص شدن خودبه‌خود) بسته به علت آن از ۳ تا ۱۰ میلیون تومان متغیر است. رفع صدای زوزه گیربکس معمولاً نیازمند تعویض بلبرینگ‌ها است که هزینه‌ای حدود ۵ تا ۱۰ میلیون تومان دارد.
- تعمیرات اساسی: در صورتی که گیربکس نیاز به بازسازی کامل داشته باشد (تعویض مجموعه کلاچ‌ها، دنده‌های سیاره‌ای، توربین و …)، هزینه بسیار بالاتر خواهد بود. برای نمونه تعمیر کامل گیربکس AL4 پژو حدود ۱۰ تا ۱۵ میلیون تومان و تعمیر کامل گیربکس‌های CVT بین ۱۲ تا ۱۸ میلیون تومان گزارش شده است. گیربکس‌های دوکلاچه DCT نیز در صورت خرابی اساسی (سوختن کلاچ‌ها یا معیوب شدن واحد مکاترونیک) حدود ۱۵ تا ۲۰ میلیون تومان هزینه در بر خواهند داشت. در برخی موارد شدید، تعویض کامل گیربکس با یک گیربکس نو یا استوک مطرح می‌شود که طبعاً هزینه‌ای نزدیک به نصف یا بیشتر قیمت خودرو خواهد داشت.
همان‌طور که مشاهده می‌شود، دامنه هزینه‌ها بسیار گسترده است. نکته مهم این است که اگر هزینه تعمیر از حدود نیمی از ارزش گیربکس نو بیشتر شود، معمولاً توصیه می‌کنند به جای تعمیر، گیربکس به‌طور کامل تعویض گردد. به همین دلیل پیشگیری و رسیدگی به مشکلات کوچک بسیار مقرون‌به‌صرفه‌تر از صبر کردن تا مرحله خرابی کامل است. همواره پس از تعمیر یا تعویض گیربکس، از تعمیرکار در مورد ضمانت تعمیرات سوال کنید و در دوره اولیه استفاده، عملکرد گیربکس را زیر نظر داشته باشید تا در صورت بروز مشکل احتمالی، از گارانتی تعمیر استفاده نمایید.
راه‌های نگهداری صحیح و پیشگیری از بروز خطا
نگهداری مناسب از گیربکس اتوماتیک نه‌تنها باعث عملکرد بهتر و عمر طولانی‌تر آن می‌شود، بلکه از بسیاری از خرابی‌های پرهزینه جلوگیری می‌کند. در ادامه، نکات مهم برای مراقبت و پیشگیری از مشکلات گیربکس اتوماتیک را مرور می‌کنیم:
- تعویض منظم روغن گیربکس و فیلترها: روغن گیربکس اتوماتیک مانند خون در رگ‌های آن است. حتماً مطابق توصیه سازنده خودرو (مثلاً هر ۴۰ هزار کیلومتر یا ۲ سال یکبار) روغن گیربکس را تعویض کنید. استفاده از روغن‌های اصلی و با کیفیت بسیار مهم است؛ روغن نامناسب یا تقلبی میتواند به سرعت به قطعات داخلی آسیب بزند. همچنین فیلتر روغن داخلی گیربکس (در صورت وجود) را طبق برنامه تعویض کنید تا ذرات و براده‌های فلزی جمع شده باعث گرفتگی نشوند. این کار شاید هزینه‌ای داشته باشد، اما در مقابل هزینه تعمیر اساسی ناچیز است.
- بازدید دوره‌ای و چکاپ تخصصی: حتی اگر مشکلی احساس نمی‌کنید، توصیه می‌شود هر مثلاً ۱۰ تا ۱۵ هزار کیلومتر یکبار، وضعیت گیربکس توسط یک تعمیرکار متخصص بررسی شود. این بازدید میتواند شامل چک کردن سطح و رنگ روغن، اسکن کردن ECU برای خطاهای احتمالی ذخیره‌شده و تست رانندگی کوتاه باشد. با این کار بسیاری از مشکلات در مراحل اولیه شناسایی می‌شوند و قبل از آنکه به خرابی جدی برسند رفع خواهند شد.
- رعایت نکات صحیح رانندگی: سبک رانندگی تأثیر زیادی بر عمر گیربکس اتوماتیک دارد. از شتاب‌گیری‌ها و ترمزهای ناگهانی مداوم خودداری کنید. هنگامی که خودرو کامل متوقف نشده، هرگز حالت دنده را عوض نکنید (مثلاً از R به D یا برعکس) چون به چرخ‌دنده‌های پارک و مجموعه گیربکس فشار شدیدی وارد می‌شود. در ترافیک‌های سنگین، اگر توقف طولانی در پیش است گیربکس را در حالت N (خلاص) بگذارید و ترمز دستی را بکشید تا از حرارت و تنش اضافی روی آن کاسته شود. همچنین بکسل کردن خودروهای دیگر یا حمل بار و سرنشین بیش از حد ظرفیت میتواند حرارت گیربکس را بالا برده و آن را مستهلک کند. پس از رانندگی در مسیرهای طولانی سربالایی، اجازه دهید خودرو کمی در حالت خلاص کار کند تا حرارت سیستم انتقال پایین بیاید.
- گرم کردن ملایم خودرو در هوای سرد: در روزهای سرد زمستان، چند دقیقه اول را با ملایمت برانید تا روغن گیربکس به دمای عملیاتی برسد. شتابگیری شدید با روغن سرد میتواند به سوپاپ‌ها و پمپ روغن صدمه بزند. البته نیازی به درجا کار کردن طولانی نیست؛ ۳۰ ثانیه بعد از روشن کردن حرکت کنید ولی مدتی آرام برانید.
- توجه به هر علامت هشداردهنده: همان‌طور که در بخش علائم خرابی اشاره شد، هر صدای غیرعادی، بوی سوختگی، لرزش یا تقه و روشن شدن چراغ هشدار باید جدی گرفته شود. نادیده گرفتن این نشانه‌ها موجب گسترش خرابی می‌شود. به محض مشاهده چنین علائمی، خودرو را به تعمیرگاه برسانید. هزینه رفع مشکل کوچک بسیار کمتر از تعمیرات اساسی است.
- استفاده از قطعات اورجینال و روغن مناسب: در زمان تعمیرات یا تعویض روغن، حتماً از قطعات یدکی اصلی یا تایید‌شده توسط سازنده استفاده کنید. قطعات تقلبی (مثل صفحات کلاچ، فیلترها یا سنسورها) ممکن است اندازه و کیفیت مناسب را نداشته باشند و خیلی زودتر دوباره مشکل ایجاد کنند. روغن گیربکس را دقیقاً طبق مشخصات ذکرشده در دفترچه خودرو تهیه کنید (مثلاً ATF نوع VI یا WS، یا روغن‌های مخصوص CVT) و از ترکیب یا افزودن مکمل‌های متفرقه پرهیز نمایید مگر به توصیه صریح سازنده.
- به‌روزرسانی‌های نرم‌افزاری: اگر شرکت سازنده برای ECU گیربکس بروزرسانی (آپدیت) ارائه کرده است، در سرویس‌های دوره‌ای آن را انجام دهید. برخی مشکلات (مثل تقه زدن یا افت عملکرد) ممکن است با یک آپدیت ساده برطرف شوند. نمایندگی‌های مجاز معمولاً آخرین نسخه نرم‌افزار گیربکس را در زمان سرویس چک می‌کنند.
- محیط رانندگی و استراحت دادن به خودرو: رانندگی طولانی در گرمای شدید تابستانی یا ترافیک طولانی میتواند دمای روغن گیربکس را به شدت بالا ببرد. اگر در چنین شرایطی بودید، سعی کنید هر از گاهی توقف کوتاهی داشته باشید تا گیربکس خنک شود. همچنین وضعیت عملکرد فن‌ها و رادیاتور گیربکس را کنترل کنید؛ کثیف بودن رادیاتور جلوی خودرو یا عمل نکردن فن خنک‌کن میتواند علت داغ شدن بیش از حد روغن باشد. نصب خنک‌کننده‌های کمکی برای روغن گیربکس در خودروهایی که تحت فشار زیاد کار می‌کنند (مثلاً خودروهای شاسی‌بلند در مناطق گرمسیری) راهکار مفیدی برای پیشگیری از خطاهای حرارتی است.
در پایان، همواره به خاطر داشته باشید که گیربکس اتوماتیک یک مجموعه پیچیده و گران‌قیمت است. مراقبت صحیح از آن باعث می‌شود خودرو سال‌ها عملکرد نرم و مطلوبی داشته باشد. با رعایت نکات فوق، ریسک بروز بسیاری از خرابی‌های گیربکس به حداقل می‌رسد و در صورت ظهور علائم اولیه نیز با اقدام سریع می‌توان از مشکلات بزرگتر جلوگیری کرد. پس از هر رانندگی طولانی یا پرفشار، اندکی به خودرو استراحت دهید و علائم غیرعادی را چک کنید. در صورت شک به هر ایرادی، مراجعه به تعمیرگاه‌های تخصصی گیربکس اتوماتیک بهترین و امن‌ترین راه حل است تا با تشخیص دقیق و تعمیر صحیح، دوباره از رانندگی با خودروی خود لذت ببرید.